Της Έφης Αγραφιώτη

Ηχεί παράξενα, αλλά στην εποχή των μεγάλων αγώνων του 1821, στη Ζάκυνθο μεγάλωνε η πρώτη συνθέτρια του τόπου μας, η μαθήτρια του Νικολάου Μάντζαρου, η Σωσσάνη Νεράντζη, μετέπειτα Κλάδου, που έζησε μέχρι τα βαθιά γεράματα. Είναι κρίμα που δεν πρόλαβαν οι μουσικοί ιστορικοί το πέρασμά της για να αδράξουν χρήσιμες περί της μουσικής της εποχής της πληροφορίες. Η Νεράντζη έγραψε το 1840 συνθέσεις για ορχήστρα και πιάνο, οι περισσότερες από τις οποίες διασκορπίστηκαν σε φιλικά σπίτια. Ελάχιστες διασώθηκαν και, από αυτές, διαπιστώνονται η συντηρητική χρήση του πιάνου, μια ενορχηστρωτική γραμμή στο πρότυπο του δασκάλου της και, βεβαίως, η γνωστή φωτεινή μελωδική γραμμή των Επτανησίων συνθετών. Σε αρχείο ιδιώτη, στην Κέρκυρα, διασώζεται μια σύνθεσή της με τίτλο Λα Τραβιάτα, η οποία έχει βάλει σε σκέψεις αρκετούς τα τελευταία χρόνια, αφού είναι γραμμένη πριν την ομότιτλη και καλότυχη λυρική σελίδα του Βέρντι.

Την ίδια εποχή, γεννιόταν στα Γιάννενα και μια άλλη ταλαντούχος νέα, της οποίας ο οικογενειακός περίγυρος από νωρίς υποστήριξε την κλίση της στη μουσική και στα γράμματα. Η Φρόσω Δόκου (1820-1905) σπούδασε τραγούδι, πιάνο και σύνθεση στην Κέρκυρα και ακολούθως στην Τεργέστη. Ονειρευόταν να συνθέσει μελοδράματα· σε αυτό τη βοηθούσε το εντυπωσιακό ποιητικό ταλέντο της. Εξαιτίας του γάμου της με τον νομομαθή Κωνσταντίνο Βικέλα έζησε επί χρόνια στην Πάτρα. Εκεί, συνέχισε να μελετά μουσική και μετέφρασε τη Λουτσία ντι Λαμερμούρ. Το 1860 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου συνέθεσε τα μελοδράματά της, Ευφροσύνη και Ελβίρα.

Η Ελένη Λάμαρη (1878-1912) από το Ληξούρι, συνέθεσε από πολύ μικρή τραγούδια· στην αρχή σε δικούς της στίχους και αργότερα σε στίχους του ποιητή Στέφανου Μαρτζώκη.

Η Ζακυνθινή, Καρολίνα Μαστρεκίνη, γεννήθηκε γύρω στο 1890. Συνέθεσε μουσική τον 20ό αιώνα. Η ιδιαιτερότητά της έγκειται στο γεγονός ότι ασχολήθηκε με τον ασυνήθιστο (για γυναίκα με κλασική μόρφωση) χώρο της μουσικής επιθεώρησης. Η Μαστρεκίνη, γόνος πολυμελούς μουσικής οικογένειας, δίδαξε επί δεκαετίες σε αθηναϊκά ωδεία, ακομπανιάριζε τραγουδιστές σε συναυλίες, διηύθυνε χορωδίες Επτανησίων, συνέθετε τραγούδια επί παραγγελία —άλλως, επ᾽ αμοιβή— που έφεραν, ασφαλώς, το όνομα του «πελάτη».

Την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα γεννήθηκε στην Πόλη η Έρη Μαρκουίζου-Καβαλιέρου, κόρη και αδερφή δημοσιογράφων, η οποία «συνέθεσε άσματα με κύρος και υπέροχη οργανική συνοδεία που διεγείρουν το αίσθημα του έαρος». Η Καβαλιέρου ακολούθησε από πολύ νωρίς τη μοίρα των γυναικών, οι οποίες στην πλειονότητά τους, μετά τα πρωτόλεια μουσικά τους βήματα, εγκατέλειπαν ώστε να αφιερωθούν στις οικογενειακές ευθύνες που, εκείνη την εποχή, ξεκινούσαν πολύ νωρίς.

Το 1870, η Αιγιώτισσα, Χαρίκλεια Μπογδάνου, βρέθηκε στην Ιταλία με παρότρυνση του Ιωσήφ Λιβεράλη, πρώτου δασκάλου της, για να μελετήσει σύνθεση. Είχε γράψει κομμάτια σαλονιού, μουσική δωματίου και τραγούδια που, μερικά, τυπώθηκαν στον οίκο Ρικόρντι. Μετά τον γάμο της με τον Ιωάννη Κουτσαλέξη απεσύρθη από τη μουσική. Κάποιες σελίδες της βρίσκονται στα χέρια μακρινού απογόνου της, του οποίου η επισφαλής υγεία δεν επέτρεψε να τις φροντίσει.

Από την Πάτρα καταγόταν η Αντιγόνη Παπαμικροπούλου, που γεννήθηκε το 1888, αλλά διέγραψε τροχιά ως πιανίστρια και συνθέτρια του 20ού αιώνα.

Στην Αθήνα, δύο επιφανείς (λόγω γάμου) κυρίες υπήρξαν —περιστασιακά έστω— συνθέτριες: η αρχιτέκτων Σοφία Καστριώτου-Σλίμαν (συνέθετε από το 1890) και η, γεννημένη στη Βιέννη, εντυπωσιακή πιανίστρια και παιδαγωγός, Σοφία Δούδου-Τσίλερ (συνέθετε από το 1880). Η πρώτη αφιερώθηκε στη φιλανθρωπική δράση, ενώ η δεύτερη στα τέσσερα παιδιά της και στους δεκάδες μαθητές της, πολλοί εκ των οποίων διέπρεψαν στον μουσικό χώρο.

Τον 20ό αιώνα, με την άνοδο του πνευματικού και οικονομικού επιπέδου, καθώς και την ένταξη της γυναίκας στις παραγωγικές διαδικασίες, πλούτισε και ο κατάλογος των συνθετριών. Όσο και αν το κείμενο μοιάζει φτωχό σε ονόματα, τηρουμένων των ισορροπιών, βοηθά στη διαπίστωση ότι, ακόμη και στις δύσκολες ιστορικές, οικονομικές και γεωπολιτικές συνθήκες, αν σκεφτούμε ότι παγκοσμίως, την ίδια εποχή, ελάχιστες γυναίκες έγραψαν μουσική, η παρουσία της Ελληνίδας είναι αισθητή…