Α. Καψοκαβάδης (Μάρτιος 2023) - Universidade do Minho, Braga, Πορτογαλία

Η πιο πολύπλοκη εργασία από όσες οι φοιτητές και καθηγητές του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του ΕΚΠΑ που συμμετέχουν στο Musical Bounce Back δεσμεύτηκαν φέρουν εις πέρας είναι η δημιουργία μιας ιστοσελίδας, η οποία φιλοδοξεί, μέχρι και την ολοκλήρωση του προγράμματος, να συμπεριλάβει όσο το δυνατόν περισσότερες γυναίκες συνθέτριες της ελληνικής μουσικής.

Έπειτα από διεξοδική συζήτηση, αποφασίσαμε να τιμήσουμε όλες εκείνες τις μουσουργούς, μελοποιούς ή τραγουδοποιούς που τολμούν να μοιραστούν με το κοινό τις προσωπικές τους καλλιτεχνικές ανησυχίες. Αυτό σημαίνει ότι στον κατάλογο του ψηφιακού μας λεξικού θα υπάρχουν ονόματα γυναικών συνθετριών από κάθε πιθανή μουσική πρακτική, με μόνη προϋπόθεση την επίσημη κυκλοφορία ενός ολοκληρωμένου opus· κάτι που, στην περίπτωση της δημοφιλούς μουσικής δημιουργίας, σημαίνει ένα δισκογραφικό άλμπουμ.

Στη διεύθυνση gwcl.music.uoa.gr κανείς θα βρει ένα ψηφιακό λεξικό, το οποίο συγκεντρώνει τις γυναίκες μουσικοσυνθέτριες που γεννήθηκαν και έζησαν στην Ελλάδα ή κατάγονται από τη χώρα, από τον 19ο αιώνα ώς τις μέρες μας, παρέχοντας ποικίλες βιογραφικές και εργογραφικές πληροφορίες.

❁

Σε ό,τι αφορά τις συνθέτριες οι οποίες έχουν φύγει από τη ζωή, η διαδικασία συγκέντρωσης των απαραίτητων στοιχείων είναι πολύ συγκεκριμένη:

1. Το Λεξικό Ελληνικής Μουσικής του Τάκη Καλογερόπουλου έχει πολλές εξ όσων δραστηριοποιήθηκαν ώς το 2002. 
2. Στους καταλόγους της Greek Composers Union, του Hellenic Composers Association υπάρχουν ορισμένες επιπλέον πληροφορίες.
3. Ένα αρκετά διεξοδικό Google Search βοηθά στην ανεύρεση ορισμένων περισσότερο σπάνιων περιπτώσεων.

❁

Τι γίνεται όμως όσες βρίσκονται ακόμα στη ζωή ή εκείνες που σήμερα πραγματοποιούν τα πρώτα τους βήματα στη μουσική δημιουργία; Νομίζω πως δεν υπάρχει άλλος τρόπος να τις μάθουμε όλες, παρά να απευθυνθούμε στις ίδιες να μας συστηθούν επικοινωνώντας την ύπαρξη του διαδικτυακού μας χώρου.^[1]

Ακόμα πιο δύσκολα, όμως, είναι τα πράγματα με τις δημιουργούς οι οποίες δεν αναγνωρίζονται ως συνθέτριες στα παραπάνω… Και οφείλω, νομίζω, να εξηγήσω σε όλους σας τι σημαίνει αυτό:

Ψάχνοντας για άνδρες και γυναίκες συνθέτες στα παραπάνω, σχεδόν πάντοτε καταλήγεις σε μουσικούς με εκτενείς σπουδές που έχουν δραστηριοποιηθεί στον χώρο της συμφωνικής μουσικής, της μουσικής δωματίου, της σκηνικής μουσικής, της ηλεκτρονικής μουσικής και των πολυμέσων. Οι ίδιοι οι συνθέτες, οι οποίοι ειδικεύονται στη λεγόμενη «σοβαρή μουσική» προτιμούν να διαχωρίζουν τους εαυτούς τους από τους τραγουδοποιούς, τους συνθέτες της τζαζ, της έθνικ, του θεάτρου και του κινηματογράφου. Πως, άραγε, θα καταφέρουμε να συγκεντρώσουμε έναν ικανοποιητικό αριθμό ονομάτων από αυτές, ώστε να φτιάξουμε μια βάση δεδομένων;

Προσωπικά, απευθύνθηκα στους δύο οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίαςπου λειτουργούν υποχρεωτικά στην Ελλάδα, με έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού και αναλαμβάνουν τη συλλογή και προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας των μελών τους. Η ‘Αυτοδιαχείριση’ και η ‘Εδέμ’ μού έστειλαν με e-mail τους καταλόγους των μελών τους· δύο αρχεία pdf με περισσότερες από 100 σελίδες και περισσότερα από πέντε χιλιάδες ονόματα.

Ας εξηγήσουμε, όμως, τι δουλειά κάνει ένας τέτοιος οργανισμός. Ο δημιουργός ενός πνευματικού έργου δεν ήταν δυνατόν, μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, να γνωρίζει πού και πώς χρησιμοποιείται αυτό του έργο σε παγκόσμια κλίμακα. Συνεπώς, δεν μπορούσε ούτε να διαπραγματευτεί τους όρους χρήσης του, ούτε να εισπράξει κάποια σχετική αμοιβή. Να σημειώσουμε, εδώ, ότι δεν είναι καθόλου λίγα τα παραδείγματα δημιουργών (στην Ελλάδα και παγκοσμίως) οι οποίοι πέθαιναν πάμπτωχοι, παρότι οι δημιουργίες τους γίνοντας αντικείμενο τεράστιου οικονομικού κέρδους από άλλους παράγοντες. 

Στη χώρα μας, ο πρώτος οργανισμός συλλογικής διαχείρισης ασχολήθηκε κυρίως με τη θεατρική δημιουργία. Αυτός ήταν η ΑΕΠΙ, ο οποίος ιδρύθηκε το 1930. Μόλις εξήντα τρία χρόνια μετά, το 1993, το κράτος θεσμοθέτησε την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων. Από τότε ώς σήμερα, όλοι οι συγγραφείς, ποιητές, συνθέτες, τραγουδοποιοί και σκηνοθέτες έγιναν μέλη της. Αξίζει, δε, να τονισθεί ότι, μέχρι τότε, όλοι οι προηγούμενοι πληρώνοντας για το έργο τους μία φορά· όταν το παραχωρούσαν στον εκδότη ή τον παραγωγό ο οποίος θα το εκμεταλλευόταν, τελικά, για μια ζωή.

Από το ’93 κι έπειτα, οι δημιουργοί μπορούν να αναθέτουν σε τέτοιους οργανισμούς τη διαχείριση και την προστασία του περιουσιακού τους δικαιώματος ή εξουσιών που απορρέουν από αυτό. Το ίδιο ισχύει και για όσους ο δημιουργός ορίσει ως δικαιούχους του έργου τους έως και 70 χρόνια μετά τον θάνατό του. Στην περίπτωση που ο ίδιος δεν το κάνει, το δικαίωμα καρπώνεται αυτόματα στους στενότερους συγγενείς του. Κρατήστε το αυτό, διότι έχει μεγάλη σημασία για τη συνέχεια.

Μετά τη διάλυση της ΑΕΠΙ, λόγω οικονομικών εγκλημάτων, το 2017, αυτή τη στιγμή λειτουργούν δύο ξεχωριστοί οργανισμοί, οι οποίοι αρνούνται να συνεργαστούν μεταξύ τους. Κάτι το οποίο λειτουργεί προς ζημία των δημιουργών, επειδή και οι δύο μαζί δεν μπορούν να συλλέξουν όσα χρήματα κατάφερνε να συγκεντρώνει ο παλιά πανίσχυρη ΑΕΠΙ. Αυτή, ωστόσο, είναι μια άλλη συζήτηση… 

Μελετώντας τους καταλόγους των ‘Autodia’ και ‘Edem’, έψαξα να βρω τους Έλληνες συνθέτες και εξ αυτών να ξεχωρίσω τις γυναίκες. Οφείλω, εντούτοις, να εξηγήσω ότι αυτή η διαδικασία δεν ήταν απολύτως ξεκάθαρη και, σίγουρα, παρουσίαζε πολλές ιδιαιτερότητες. Βλέπετε, η έννοια του συνθέτη, κυρίως σε ό,τι αφορά τα τραγούδια, είναι πολύ θολή:

1. Στην πρώτη εταιρία, ο όρος C (=composer) αναφέρεται στον συνθέτη. Υπάρχει όμως και ο CA(=composer+author) ο οποίος μπερδεύει τα πράγματα. Στην άλλη, για τα δύο προηγούμενα παραδείγματα υπάρχουν οι όροι MC (=music composer) CA (=Music composer+Lyricist).
2. Στην περίπτωση της τραγουδοποιίας, οι ρόλοι του συνθέτη και του τραγουδοποιού, όταν αυτός δεν είναι το ίδιο πρόσωπο, δεν είναι πάντοτε ξεκάθαροι. Πολύ συχνά, οι δύο (μπορεί να είναι και περισσότερα πρόσωπα) θεωρούν τους εαυτούς τους συνδημιουργούς σε όλα τα επίπεδα και αυτό συμβαίνει επειδή και οι μουσικοί εκφράζουν την άποψή τους για τους στίχους, αλλά και οι στιχουργοί κάνουν το ίδιο για τις μελωδίες. Όμως, κάπου εκεί εμφανίζεται και ο τραγουδιστής, ο οποίος πολλές φορές επιθυμεί το όνομά του να προστεθεί στους δημιουργούς, κυρίως για τα διαρκή οικονομικά κέρδη που αποφέρουν τα πνευματικά δικαιώματα… 
3. Όταν ένα τραγούδι είναι «αγνώστου δημιουργού», παραδοσιακό ή ο συνθέτης του έχει φύγει από τη ζωή περισσότερα από εβδομήντα χρόνια από την ημέρα κυκλοφορίας του, το δικαίωμά του συχνά μεταβιβάζεται στον τραγουδιστή που επέλεξε να το συμπεριλάβει στο προσωπικό του άλμπουμ ή σε κάποιον ενορχηστρωτή.
4. Πολλές φορές, οι ίδιοι οι δημιουργοί αφιερώνουν το κομμάτι σε κάποια πρόσωπα, για δικούς τους λόγους. Δηλώνουν, λοιπόν, τα ονόματά τους στους δημιουργούς ορισμένων τραγουδιών, ώστε τα πρόσωπα αυτά να κερδίζουν κάποια χρήματα…

❁

Ελπίζω να σας έδωσα μια εικόνα του πόση έρευνα χρειάζεται προκειμένου να βρει κανείς τους πραγματικούς μουσικοσυνθέτες πίσω από αυτούς τους εξαιρετικά μακρείς καταλόγους. Η αλήθεια, ωστόσο, είναι ότι αυτή η πολυήμερη διαδικασία, η οποία βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, μπορεί να μας οδηγήσει σε χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με τη θέση της γυναίκας συνθέτριας στον χώρο της δημοφιλούς μουσικής στην Ελλάδα.

Παραθέτω, λοιπόν, τα ακόλουθα νούμερα: 

• Συνθέτες, τραγουδοποιοί = 1931+1039 (2970)
• Οι γυναίκες ανάμεσα σε αυτούς = 137+248 (385)

Πολύ εντυπωσιακός αριθμός αυτός των γυναικών συνθετριών —ακόμη κι αν είναι μόλις το 13%  του συνολικού—σκέφτηκα… Μήπως να επιχειρήσω μια ακόμη πιο φιλτραρισμένη έρευνα;

Βγάζοντας (1) τις στιχουργούς οι οποίες αναγράφονται ως μουσικοσυνθέτριες, (2) τις τραγουδίστριες στα ονόματα των οποίων αποδόθηκαν τα δικαιώματα κάποιων πολύ παλιών τραγουδιών, (3) τις τραγουδίστριες εκείνες οι οποίες καταγράφηκαν στους καταλόγους ως συνδημιουργοί και (4) τα άσχετα με τη μουσική δημιουργία ονόματα (θυγατέρες, σύζυγοι, συγγενείς, κτλ) στα οποία αφιερώθηκαν κάποια τραγούδια, δεν μένουν πολύ περισσότερες από 100… Να υπογραμμίσω, εδώ, πως κάποιες εξ αυτών συγκαταλέγονται και στις λίστες με τις συνθέτριες «έντεχνης» μουσικής, εφόσον παρουσιάζουν δράση τόσο στο ακαδημαϊκό όσο και στο εμπορικό κομμάτι της μουσικής παραγωγής.

Τελευταίο φιλτράρισμα: Έπρεπε να βάλουμε στο σάιτ μας ένα πλαφόν μουσικής δημιουργίας σχετικά με την τραγουδοποιίας. Ποιο ήταν αυτό; Ζητάμε από την τραγουδοποιό να έχει εκδώσει τουλάχιστον ένα δισκογραφικό άλμπουμ το οποίο να υπογράφει ως δημιουργός. Δίνουμε έτσι στο LP τη διάσταση ενός opus…

Ο αριθμός που έμεινε… 68!

---

^[1] Οφείλω να συμπληρώσω πως, όταν έγραφα τις παραπάνω λέξεις, δεν είχα ακόμη υπόψη μου ένα εξαιρετικό αφιέρωμα του περιοδικού Δίφωνο(τεύχος 81), με τίτλο «Ελληνίδες Συνθέτριες (ή Συνθέτιδες: Και αυτό είναι σωστό!», το οποίο με βοήθησε σημαντικά και ποικιλοτρόπως. Το μόνο «αρνητικό» της συγκεκριμένης πηγής (επιμέλειας του συνθέτη Κορνήλιου Διαμαντόπουλου) υπήρξε το γεγονός ότι και αυτό σταματούσε το 2002…